دلیل درد پاشنه پا چیست و خار پاشنه چه نوع بیماری است
نویسنده: دکتر مهرداد منصوری “متخصص ارتوپدی”
آناتومی کاربردی
فاشیای پلانتار نقش بسیار مهمی در ایجاد درد پاشنه دارد.
فاشیای پلانتار Plantar fascia یک لیگامان یا رباط بلند و کلفت است که درست زیر پوست کف پای شما قرار گرفته است. این لیگامان از پاشنه پا به زیر پنجه پا کشیده شده و موجب قوس کف پا میشود.
یک سر این رباط به سطح زیرین استخوان پاشنه یا کالکانه Calcaneous در محلی که به آن توبرکل پاشنه Calcaneal tubercle میگویند متصل شده و سر دیگر آن پهن شده و به بند پرگزیمال (بند پرگزیمال اولین بند انگشت است که به کف پا متصل میشود) تمامی انگشتان پا متصل میشود. جنس فاشیای پلانتار عمدتا از فیبرهای کلاژن است. فاشیار پلانتار در جوان ها به تاندون آشیل اتصال دارد ولی این اتصال در سنین بالاتر کم میشود
با بالا بردن انگشتان پا (دورسی فلکس کردن) فاشیای پلانتر تحت کشش قرار گرفته و سفت میشود. در این حال اگر تاندون آشیل هم تحت کشش قرار گیرد کشش روی فاشیای پلانتار بیشتر میشود و همین مکانیسم است که اساس درمان فیزیوتراپی فاشئیت پلانتار توسط تحت کشش قرار دادن تاندون آشیل را تشکیل میدهد.
اتصال فاشیای پلانتار به دو انتهای کف پا موجب تشکیل قوس کف پا میشود. در واقع فاشیای پلانتار مانند زه یک کمان است که خود کمان (در اینجا استخوان های کف پا) را خم میکند. بدین طریق هم کمان (استخوان های کف پا) و هم زه (فاشیای پلانتار) تحت کشش قرار میگیرند.
این خاصیت فاشیای پلانتار بر روی دینامیک راه رفتن تاثیر فراوانی دارد. در حین راه رفتن وقتی کف پا بر روی زمین نیست کشش فاشیا کم بوده و قوس کف پا زیاد است و وقتی کف پا به زمین میرسد به علت فشاری که زمین از دو طرف به استخوان های پاسنه و پنجه پا وارد میکند (دو سر کمان) قوس کف پا کم شده و در عوض فاشیای پلانتر (زه) تحت کشش قرار گرفته و سفت میشود.
در مرحله بعدی راه رفتن وقتی فرد شروع به برداشتن کف پا از زمین میکند به علت کشش فاشیای پلانتار قوس کف پا مجددا برقرار میشود. این حالت کششی و فنری که در فاشیای پلانتار وجود دارد موجب میشود تا در حین زمین گذاشتن پا انرژی در فنر(فاشیای پلانتار) ذخیره شده و با برداشتن پا انرژی مجددا به پا برگردد. بدین طریق بدن انسان راهی پیدا کرده است تا بتواند مقداری از انرژی راه رفتن را ذخیره کرده و کارایی راه رفتن ر بیشتر کند.
نکته مهم دیگر در بیومکانیک فاشیای پلانتار اینست که وقتی انگشتان پا به پشت بالا برده میشوند (دورسی فلکشن) فاشیای پلانتار تحت کشش قرار گرفته و قوس کف پا زیاد میشود. این فرآیند در سیکل راه رفتن درست در زمانی انجام میشود که فرد در حین بلند کردن پای خود از زمین است.
در حین راه رفتن درست در لحظه ایکه فرد میخواهد پایش را از زمین بلند کند انگشتان پایی خود را به پشت میبرد. این مکانیسم در روند کم و زیاد شدن قوس کف پا در حین راه رفتن و در نتیجه ذخیره انرژی کمک میکند.
علت درد پاشنه پا
بر اثر فشار بیش از حد به فاشیای پلانتار محل اتصال آن به استخوان پاشنه دچار کشیدگی و پارگی های میکروسکوپی میشود. پاسخ بدن به این اتفاق، التهاب و درد است. دردی که در محل اتصال این لیگامان به پاشنه احساس میشود.
در بعضی افراد به علت کشش بیش از حدی که در ناحیه اتصال این فاشیا به استخوان پاشنه ( کالکانه) ایجاد میشود بتدریج در فاشیا و فیبرهای تشکیل دهنده آن بخصوص در محل اتصال آن به استخوان پاشنه پارگی های میکروسکوپی اتفاق میفتد. این کشش میتواند به علت راه رفتن یا دویدن بخصوص روی زمین های سخت یا ورزش های شدید و طولانی و خسته کننده ایجاد شود.
بر اثر این کشش های مکرر بافت فاشیای پلانتار بتدریج خراب شده و استحکام خود را از دست میدهد. به نظر میرسد این خراب شدن فیبرهای فاشیا در ناحیه پاشنه پا علت ایجاد درد در این ناحیه است. این بیماری معمولا در سنین میانسالی دیده میشود ولی در جوانهایی که زیاد سر پا می ایستند و راه میروند و میدوند مانند ورزشکاران و یا سربازان هم دیده میشود.
فشارهای زیادی که در حین راه رفتن به فاشیای کف پا وارد میشوند اگر بیش از حد تحمل این رباط باشند موجب آسیب به آن میشوند. پس در واقع این بیماری وقتی ایجاد میشود که تعادل بین تحمل فاشیا و مقدار نیرویی که به آن وارد میشود به هم بخورد.
با بالا رفتن سن فیبرهای کلاژن تشکیل دهنده فاشیای پلانتار ضعیف شده و قدرت کششی این بافت کم میشود و بنابراین مستعد به آسیب میشود.
البته در افراد جوان هم اگر راه رفتن یا ورزش بصورت نامناسبی انجام شود به فاشیا فشار بیش از حد وارد شده و موجب آسیب و در نتیجه بروز علائم میشود. وقتی فاشیای پلانتار تحت کشش قرار میگیرد بیشترین محلی که فشار در آن متمرکز شده و آسیب ایجاد میشود در محل اتصال فاشیا به استخوان پاشنه یعنی همان محلی است که خار پاشنه قرار دارد.
این نقطه ضعیف ترین قسمت فاشیا است. دقیقا به همین علت است که تمرکز درد در فاسئیت پلانتار در زیر برجستگی استخوانی زیر پاشنه یعنی درست در محل اتصال فاشیای پلانتار به توبرکل استخوان پاشنه است.
علت عمده التهاب فاشیای پلانتار سفت و غیر قابل انعطاف بودن عضلات پشت ساق است که موجب میشود کف پا به سمت خارج بچرخد. این چرخش پا به سمت خارج موجب میشود در حین راه رفتن کشش زیادی به فاشیای پلانتار وارد شود. با تکرار این کشش های زیاد، فاشیای پلانتار به تدریج کلفت تر و غیر قابل انعطاف شده و دچار التهاب میشود.
گاهی اوقات تغییر در قوس کف پا هم میتواند موجب این بیماری شود. افزایش و یا کاهش قوس کف پا هر دو میتوانند زمینه ساز ایجاد فاسئیت پلانتار شوند. استفاده از کفش های نامناسب که کفی آنها قوس کافی ندارد و نمیتواند قوس کف پا را حمایت کند از دیگر علل این بیماری است. شیوع این بیماری در افراد چاق بیشتر است چون این افراد در حین راه رفتن فشار بیشتری به فاشیای کف پای خود وارد میکنند.
فاسئیت پلانتار شایعترین علت درد پاشنه بوده و نام بیماری است که در آن فاشیای پلانتار ملتهب و دردناک میشود.
چه عواملی زمینه این بیماری را مساعد میکنند
مهمترین عواملی که موجب فراهم شدن زمینه مساعد برای بروز این بیماری میشوند عبارتند از
- سفت بودن عضلات پشت ساق پا یا سفت بودن تاندون آشیل که موجب میشوند فرد نتواند به راحتی پشت پایش را به بالا ببرد.
- چرخش کف پا به خارج یا پرونیشن Pronation و در نتیجه افزایش فشار به فاشیا
- چاقی
- قوس کف پای زیاد یا کم (صافی کف پا)
- ضربات مکرر به کف پا مانند فعالیت های ورزشی که در آن پاشنه پا بطور مکرر به زمین کوبیده میشود.
- فعالیت بدنی جدید یا افزایش شدت فعالیت بدنی که در قبل هم داشته ایم
- راه رفتن روی زمین سخت یا ناهموار
- کفش نامناسب
- افزایش سن و تغییر یافتن جنس بافت فاشیای پلانتار
خار پاشنه چیست
باور بسیار شایعی در بین مردم و حتی پزشکان رواج دارد که درد پاشنه به علت خار پاشنه است. گرچه خیلی از افرادی که فاسئیت پلانتار دارند برجستگی کوچک استخوانی در زیر استخوان پاشنه دارند که به آن خار پاشنه میگویند، توجه به این نکته مهم است که علت درد، خار پاشنه نیست.
وجود یک برجستگی استخوانی در زیر استخوان پاشنه علت درد آن ناحیه نیست همانطور که با خارج کردن این برجستگی استخوانی درد از بین نمیرود. از هر ده نفر یک نفر خار پاشنه دارد ولی همه آنها درد ندارند.
ارتباط فاسئیت پلانتار و خار پاشنه چیست
در بسیاری از کسانی که از درد پاشنه ناراحت هستند به دستور پزشک از ناحیه پاشنه عکس برداری انجام میشود و در رادیوگرافی بسیاری از این افراد برجستگی استخوانی تیزی در زیر پاشنه دیده میشود. در گذشته فکر میکردند که درد پاشنه با این برجستگی استخوانی که به آن خار پاشنه میگویند ارتباط دارد و هنوز هم بسیاری از افراد متاسفانه درد پاشنه را به خار پاشنه منسوب میکنند.
امروزه ثابت شده که درد پاشنه ارتباطی با این برجستگی ندارد. در بسیاری از افراد که هیچ دردی در ناحیه پاشنه ندارند اگر عکسبرداری شود این برجستگی استخوانی دیده میشود بدون اینکه ناراحتی برای بیمار ایجاد کند. بسیاری از افرادی هم که درد پاشنه پا دارند خار پاشنه ندارند.
این برجستگی استخوانی دقیقا در محل اتصال فاشیای پلانتار به استخوان پاشنه است. در واقع علت دردی که بر روی خار پاشنه احساس میشود التهاب فاشیای پلانتار است.
خارج کردن این برجستگی با عمل جراحی هیچ تاثیری در کاهش درد پاشنه ندارد.
درد پاشنه بدنبال فاسئیت پلانتار در چه کسانی بیشتر دیده میشود
این درد در افرادی با خصوصیات زیر بیشتر دیده میشود:
- کسانی که کف پای آنها به سمت خارج چرخیده و انحراف دارد
- در کسانی که قوس کف پای آنها زیاد است و یا برعکس کف پای صاف دارند
- کسانی که زیاد می ایستند یا مسافت های طولانی را بخصوص روی زمین های سفت یا ناهموار راه میروند یا میدوند
- کسانی که وزن زیاد دارند یا اخیرا دچار افزایش وزن شده اند
- پوشیدن کفشی که کفی قوس دار ندارد، کفی آنها در ناحیه پاشنه سفت است. و یا کفشی که بتدریج بر اثر پوشیدن زیاد خراب شده است.
- کسانی که بدون آمادگی قبلی شروع به یک ورزش میکنند که در آن راه رفتن و دویدن نقش مهمی ایفا میکند یا کسانی که شدت ورزش یا دویدن خود را بیشتر کرده اند
- کسانی که در زمین های شیب دار میدوند
- کسانی که قبلا روی زمین چمن ورزش میکرده اند و اخیرا روی زمین سخت ورزش میکنند
- افرادی که عضلات پشت ساق آنها یا تاندون آشیل آنها سفت و غیر قابل انعطاف است
- کسانی که در سنین میانه یا بعد از آن هستند.
خصوصیات درد پاشنه و فاسئیت پلانتار چیست
مهمترین خصوصیات در پاشنه عبارتند از :
- درد در زیر پاشنه و کمی متمایل به سمت داخل پاشنه
- وقتی با انگشت به زیر پاشنه پا کمی متمایل به داخل، فشار میاوریم درد ایجاد یا بیشتر میشود. گاهی هم با فشار به کف پا درد ایجاد میشود.
- صبح ها بعد از برخاستن از خواب چون فاشیا در طول شب سفت و کوتاه شده است قدم های اول دردناک است و بعد از چند دقیقه کم کم درد از بین رفته یا کاهش میابد. اگر درد شبانه دارید بیشتر احتمال دارد بیماری سندرم تارس داشته باشید.
- وقتی بیمار برای مدت زیادی نشسته است و سپس بلند شده و راه میرود در چند قدم اول در شدیدی در پاشنه خود احساس میکند
- درد ممکن است در بالا رفتن از پله شدید تر شود. همچنین موقعی که بیمار روی پنجه پا می ایستد درد افزایش میابد.
- وقتی بیمار مدت زیادی می ایستد شدت درد افزایش میابد.
- وقتی ورزش شروع میشود درد افزایش میابد. بعد از چند دقیقه با ادامه ورزش درد کاهش یافته و یا از بین میرود. در پایان ورزش هم درد دوباره زیاد میشود.
- بتدریج که بیماری پیشرفت میکند درد در طول روز هم وجود دارد که با راه رفتن بدتر میشود.
- تحت کشش قرار دادن فاشیای پا دردناک است
- گاهی اوقات سمت خارج پاشنه پا هم دردناک میشود. علت آنست که بیمار به علت دردی که در سمت داخلی پاشنه دارد سعی میکند با سمت خارج پای خود راه برود که این موجب اعمال فشار زیاد روی سمت خارج پاشنه و ایجاد درد میشود.
تشخیص درد پاشنه و فاسئیت پلانتار
تشخیص این بیماری با صحبت پزشک با بیمار و معاینه است و نیازی به بررسی پاراکلینیکی ندارد. در معاینه فشار به زیر پاشنه در ناحیه ایکه به سمت داخل پاشنه نزدیکتر است موجب احساس درد میشود.